Osmanlı İmparatorluğu 1912 Balkan Savaşı ve ardından 1914-1918 yılları arasındaki 1. Dünya Savaşı sonucu adeta tükenmişti. Böyle bir dönemde eğitim, öğretim ve bilimsel etkinliklerin aksaması doğaldı. Ancak 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilanı ve Mustafa Kemal Atatürk’ün çabalarıyla özellikle eğitim ve bilim alanında çağdaş uygarlıklar seviyesine ulaşabilme yolunda önemli adımlar atıldı.
Atatürk, ülkeye bir yol gösterici olarak bilimi kabul etmiş ve “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir” sözü ile bunun altını çizmişti. Atatürk’e göre, memleketin korunması için ve hatta bir ülkenin özgür ve bağımsız olması için gerekenler bilim ve irfandı. Cumhuriyet’in ilanından sonra da Atatürk, bu düşüncesini hızla uygulamaya geçirmek istemiş ve bu düşüncesine dayalı olarak 1924 yılında İstanbul Darülfünûn’u İstanbul Üniversitesi olarak yeniden şekillenmiştir. Atatürk burada ısrarla üniversite ve alt birimler olarak fakülte adının kullanılmasını istemiştir.
Böylece 1933 yılında üniversite reformuyla üniversitelerde yeni bir yapılanma olmuş ve bu reformun gerçekleştiği yıllarda yurt dışından alanlarında uzman bilim insanları getirilerek özellikle İstanbul Üniversitesi’nde görev almışlardır.
Üniversitede başlatılan yenilik hareketinin bir devamı olarak, daha sonraki yıllarda önce Ankara Üniversitesi, daha sonra Hacettepe Üniversitesi, İzmir’de Ege Üniversitesi ve Erzurum’da Atatürk Üniversitesi ve yine Ankara’da Orta Doğu Teknik Üniversitesi kurulmuştur.
Türkiye’de ilk astronomi araştırmaları
1933 üniversite reformuyla, ilk önce İstanbul Üniversitesi’nde yurt dışından getirilen yabancı bilim insanları tarafından başlatılmıştır. Yabancı uyruklu bilim insanları, çalışmalarına ve katkılarına 1967 yılına kadar devam etmişlerdir. Türk astronomları ise, ilkin tez çalışmalarıyla bu alanda çalışmaya başlamışlar ve sonrasında ilk yurt dışı bilimsel makaleleri 1935 yılında yayımlanmıştır.
Astronomi çalışmaları, günümüzde birkaç üniversitede ve bu üniversitelere bağlı birimlerde devam etmektedir. 1933 yılında İ.Ü. Fen Fakültesi bünyesinde Astronomi Enstitüsü ve 1936 yılında da bu enstitü için üniversite bahçesine küçük bir gözlemevi kurulmuştur. 1944 yılında Okyay Kabakçıoğlu‘nun gayretleriyle Ankara Üniversitesi’nde Astronomi Enstitüsü açılmış ve 1963 yılında da bu enstitüye bağlı Ahlatlıbel Gözlemevi hizmete girmiştir. Ege Üniversitesi Astronomi Bölümü ise 1962 yılında kurulmuş, Ege Üniversitesi Gözlemevi de Abdullah Kızılırmak tarafından 1965 yılında tamamlanmıştır. Yine 1962 yılında Bedri Süer tarafından Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde astronomi dersleri verilmeye başlanmış ve sonraki yıllarda Dilhan Eryurt ve Hakkı Ögelman‘ın çabalarıyla Fizik Bölümü içerisinde Astrofizik Anabilim Dalı kurulmuştur. 1987’de İnönü Üniversitesi’ne Zeki Aslan‘ın atanmasıyla burada astronomi dersleri verilmeye başlanmış ve küçük bir de gözlem istasyonu kurulmuştur.
1. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Enstitüsü
Cumhuriyet dönemindeki ilk büyük atılım, İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi Astronomi Enstitüsü’nün kurulmasıyla başlamıştır. Bugün Beyazıt’ta İstanbul Üniversitesi’nde yer alan Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 1933 yılında İ.Ü. Fen Fakültesi bünyesinde Astronomi Enstitüsü adıyla Berlin Postdam Gözlemevi’nde çalışmış olan Ord. Prof. Dr. Erwin Finlay Freundlich tarafından kurulmuştur. Enstitüde, 1 Ocak 1934’te Ord. Prof. Dr. W. Gleissberg göreve başlamış, 24 Eylül 1934 yılında Nüzhet Toydemir (Gökdoğan), 1935 yılında Dr. Tevfik Okyay Kabakçıoğlu ve Paris Pişmiş çalışmalara katılmışlardır. 1 Eylül 1938’de de fotometri konusunda dünyaca ünlü Ord. Prof. Dr. H. Rosenberg göreve başlamış ancak kısa süre sonra vefat etmiştir.
Enstitü, 1933-1935 yılları arasını, Zeynep Hanım Konağı’nda çalışmalarını sürdürmüş, 1936-1937 ders yılından itibaren de İ.Ü. merkez bahçesinde yer alan ve Prof. Dr. Arif Hikmet Holtan tarafından planı çizilip, Y. Müh. Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından yaptırılan bugünkü binalarına taşınmıştır. 1958 yılında Prof. Nüzhet Gökdoğan bölüm başkanı olduğunda bölümün ikinci binası bitirilmiştir.
1948’den önce yapılan kuramsal çalışmalar, Uzay Absorbsiyonu ve Yıldızların İç Yapısı konularında sürdürülürken, bu tarihten sonra küçük gezegen gözlemlerine başlanmış ve özellikle Güneş çevrimi üzerine çalışmalara ağırlık verilmiştir.
1952 yılında satın alınan Lyot Filtresi yardımıyla günlük leke çizimlerinin yanı sıra, Güneş’in kromosfer tabakası da incelenerek gözlemlerin kapsamı genişletilmiş, gözlem verilerinin çeşitli uluslararası merkezlere gönderilmesine başlanmıştır. Daha sonra, bilimsel çalışmalar Astrofizik alanında yoğunlaşmaya başlamış, bu amaçla yurt dışındaki birçok gözlemeviyle bağlantı kurulmuştur. 1958’den sonraki yıllarda Astronomi Enstitüsü Bölüm haline gelmiş ve YÖK’ün fakültelerdeki bölümler üzerinde yaptığı düzenlemeler sonucu 1982’de Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü adını almıştır.
İ.Ü. Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nün Bölüm Başkanlığı görevini 1958 yılına kadar konusunda uzman olan yabancı bilim insanları yürütmüş, bu tarihten sonra yerlerini yetişen Türk meslektaşlarına bırakmışlardır.
İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nün araştırma alanları;
1. Güneş Fiziği: Güneş atmosferlerinin çeşitli tabakalarında meydana gelen surge, spray, aktif prominens gibi aktif olaylar ve ayrıca kromosfer dinamiği, spektrel çizgi asimetresi ve güneş leke çevrimi istatistiği üzerine de çalışmalar yapılmaktadır.
2. Yıldız Astrofiziği: Çeşitli tipten normal ve özel yıldızların atmosfer analizleri ve modellemeleri, yörünge analizleri, Kataklismik değişen yıldızların (Nova ve Cüce Novalar) spektrel, fotometrik, CCD, Uydu gözlemlerinin analizleri yapılmaktadır.
3. Samanyolu Galaksisi ve Galaksi Dışı Astronomi: Galaksimizin çeşitli doğrultulardaki yıldız alanlarına ait uzay yoğunlukları ve metal bollukları tayin edilmekte, galaksi modelleri ile karşılaştırılarak galaksimizin yapısı üzerine çalışılmakta; galaksilerin ve galaksi kümelerinin incelenmesi yoluyla evrenin geniş-ölçekteki yapısının oluşum şartları ve olası evrim süreçleri araştırılmaktadır.
2. Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Enstitüsü
1944 yılında Okyay Kabakçıoğlu‘nun çabalarıyla Astronomi Kürsüsü adıyla kurulmuştur. 1958 yılında Ahlatlıbel köyü yakınlarında gözlemevi kurma çalışmaları başlamış ve 1963 yılında, Prof. Dr. E. A. Kreiken‘in girişimleriyle Ahlatlıbel Gözlemevi hizmete açılmıştır.
Bilimsel Araştırma Alanları;
1. Yıldızların fotometresi ve gözlemlerin indirgenmesi
2. Güneş atmosferindeki manyetik aktiviteler
3. Morötesi uydu tayf gözlemlerinin analizi
4. Çift yıldızların yörünge analizleri
5. RS CVn, W UMa, Algol ve W Ser türü gibi çift yıldızların fiziksel özellikleri
6. Kuyrukluyıldız ve asteroidlerin yörünge hesapları
7. Güneş ve Ay tutulmalarının hesaplanması
3. İzmir Ege Üniversitesi Astronomi Bölümü
1955-1956 öğretim yılında iki fakültesi ile (Tıp ve Ziraat) kurulan Ege Üniversitesi’nin üçüncü fakültesi 1961 -1962 öğretim yılında kurulmuş olan Fen Fakültesi, ve bu fakültenin Astronomi Kürsüsü, 1962-1963 öğretim yılında Matematik Kürsüsü’nün yönetiminde kurulmuş ve öğretim faaliyetine geçmiştir.
Başlangıçta diğer üniversite öğretim elemanları burada ders vermişler, 15 Ekim 1962-11 Ocak 1963 tarihleri arasında Dr. Flecktenstein, yabancı uzman olarak kürsüde çalışmaya başlamıştır. 8 Ocak 1963 tarihinde Astronomi Kürsüsü’ne Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ve As. Dr. Rümeysa Kızılırmak atanmışlar ve böylece Astronomi Kürsüsü bağımsız şeklini almıştır. 1 Kasım 1965’de de Batı Almanya uyruklu Prof. Dr. Hans Kienle, kürsüdeki görevine başlamış ve 1969-1970 öğretim yıllarında Amerikalı Prof. Dr. T. L. Swihart, 1971-1972 ve 1972-1973 öğretim yıllarında ise Prof. Dr. R. H. Wilson, sözleşmeli öğretim üyesi olarak bu kürsüde görev almışlardır.
4. Ortadoğu Teknik Üniversitesi Astrofizik Anabilim Dalı
1962 yılında, Bedri Süer tarafından ODTÜ’de astronomi dersleri verilmeye başlanmış ve daha sonra bu üniversitede 1968 yılında, Dilhan Eryurt ve Hakkı Ögelman‘ın gayretleriyle Fizik Bölümü içerisinde Astrofizik Anabilim Dalı kurulmuştur.
5. İnönü Üniversitesi Gökbilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi
1989 yılında, Zeki Aslan tarafından kurulmuştur. Merkezde biri astrofizik, diğeri astrometri olmak üzere iki istasyon vardır. 1992 yılında ise Paris Gözlemevi ile yapılan bir anlaşma çerçevesinde, Güneş, yıldız ve gezegen gözlemlerinin yapıldığı Danjon Astrolabı İstasyonu kurulmuştur. Bu istasyon 1998’de sökülmüş ve Antalya’ya taşınmıştır.
6. Boğaziçi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü Astrofizik Anabilim Dalı
1992 yılında Nihal Ercan tarafından kurulmuştur.
7. TÜBİTAK-MAM Uzay Bilimi ve Teknolojileri Bölümü
Ubitek DPT’nın isteği ile, TÜBİTAK’ın bünyesinde Ankara’da 1990 yılında kurulmuştur. 1991 yılında Gebze’ye taşınmış ve bir Uzay Bilimleri Bölümü kurulmuştur.
Gözlemevleri
Bir kurum olarak gözlemevleri ilk defa İslâm dünyasında ortaya çıktığını görüyoruz. Astronomi tarihinde oldukça önemli olan bu gelişme sayesinde gözlem yapmanın önemi anlaşılmış ve bu amaçla zamanın hükümdarlarının desteğiyle büyük gözlemevleri kurulmuştur.
Bu gözlemevlerinin en önemli üç tanesi ise Türk hükümdarları tarafından kurulan İsfahan Gözlemevi, Semerkand Gözlemevi ve İstanbul Gözlemevi‘dir.
Türkiye Cumhuriyeti’nde bilimsel astronomi ve astrofizik çalışmalarının yapıldığı ilk gözlemevi, 1935 yılında, Alman astronom E. F. Freundlinch tarafından İstanbul Üniversitesi’nde açılmıştır. Buradaki çalışmaları, 1963’te Ankara Üniversitesi Gözlemevi’ndeki, 1965’de Ege Üniversitesi Gözlemevi’ndeki, 1982’de Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Gözlemevi’ndeki ve 1991 yılında ise Ortadoğu Teknik Üniversitesi Gözlemevi’ndeki çalışmalar izlemiştir. 1997 yılında da özel Eyüboğlu Eğitim Kurumları Gözlemevi hizmete girmiştir.
Bu üniversitelerdeki gözlemevlerinde çok sayıda araştırmacı yetişmiş ve uluslararası düzey yakalanmaya çalışılmıştır. Ancak burada kullanılan teleskopların görece küçük çaplı olması ve bu gözlemevlerinin kuruldukları yerlerde iklim koşullarının gözleme elverişli bulunmaması nedeniyle yeni bir gözlemevine duyulan ihtiyaç zaman içerisinde artmıştır. Bu nedenle, uygun bir yerde ulusal bir gözlemevinin kurulması düşüncesi gündeme gelmiş ve 1965’ten bu yana bu düşünce astronomlar tarafından geliştirilmiştir. Bu amaç doğrultusunda, Antalya’nın Saklıkent ilçesinde bulunan, Bakırlıtepe’de ulusal gözlemevinin inşasına başlanmış ve 5 Eylül 1997’de TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi adı ile hizmete açılmıştır.
Bugün bu gözlemevlerinin faaliyetleri dışında, İnönü Üniversitesi Astrolab İstasyonu (IUAs), Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Çukurova Üniversitesi Uzay Bilimleri ve Güneş Enerjisi Araştırma ve Uygulama Merkezi’ndeki çalışmalarını da eklemek gerekir.
1. Rasadhâne-i Âmire
Takîyüddîn‘in İstanbul’da kurmuş olduğu İstanbul Gözlemevi’nden yaklaşık 300 sene sonra, 1867 yılında, İstanbul Beyoğlu’nda Parmakkapı’daki bir handa, Fransa’dan demiryolu yapımı için gelen Fransız mühendisi Coumbary‘nin girişimleriyle bir gözlemevi kuruldu ve müdürlüğüne Coumbary getirildi; bugünkü Kandilli Gözlemevi’nin temelini oluşturan ve Rasadhâne-i Âmire adıyla tanınan bu gözlemevi, 1873’te Viyana’da toplanan Uluslararası Meteoroloji ve Astronomi Kongresi’ne Osmanlı delegesi olarak Coumbary’yi gönderdi ve burada alınan kararlar uyarınca Avrupa gözlemevleri ile resmî bağlantılar kuruldu; her yıl hava tahmin özetleri ile Osmanlı topraklarındaki depremlere ve etkilerine ilişkin raporlar yayımlandı ve 1887 yılında 20 senelik meteorolojik gözlem sonuçlarını derleyen Dersaadet Rasadhâne-i Âmire’sinin Cevv-i Havaya Dâir 20 Senelik Tarassudâtı Neticesi (1868-1887) adlı bir kitap çıkarıldı.3
Diğer taraftan, bu gözlemevi, namaz vakitlerinin belirlenmesi ve duyurulması, Ay ve Güneş tutulması vakitlerinin saptanması, Tophâne ve Dolmabahçe’deki kulelerin saatlerinin ayarlanması, her sabah, İstanbul’un hava durumunun Paris, Roma, Petersburg, Viyana, Odesa, Atina, Sofya ve Belgrad gözlemevlerine duyurulması ve oralardan gönderilen bilgilerin işlenerek değerlendirilmesi görevlerini de yürüttü.
Coumbary’den sonra gözlemevinin müdürlüğüne, tahminen 1896’da Sâlih Zeki Bey getirildi; takriben 10 sene sonra, yani 1906 yılı sonlarına doğru Sâlih Zeki Bey, bu görevi bırakarak Dârü’l-Fünûn müdürlüğüne geçti.
Rasadhâne-i Âmire, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra (1908) Maçka Kışlası’nın karşısına taşındı. 1909 yılına kadar aralıksız olarak özellikle meteorolojik gözlemlere yönelik etkinliklerini yürüten Rasadhâne-i Âmire, bu tarihte patlak veren 31 Mart Olayları esnasında binası ve âletleri tahrip edildiği için çalışmalarını kısa bir süre durdurmak zorunda kaldı. 1910 yılında gözlemevinin yeniden kurulması ve işletilmesi görevi dönemin önde gelen bilginlerinden Mehmed Fatin Gökmen‘e verdi. Gökmen, Cumhuriyet dönemine kadar uzanan etkinlikleri sonucunda, Rasadhâne-i Âmire’yi geliştirdi ve 1935 yılında monte ettirdiği teleskop aracılığıyla astronomik gözlemlerin de düzenli bir biçimde yapılması sürecini başlattı. Bu gözlemevi sonradan Kandilli Gözlemevi adıyla etkinliklerini günümüze kadar sürdürdü.
2. Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Gözlemevi (Bukoerı)
Mehmed Fatin Gökmen (1877-1955) tarafından kurulmuştur. 1910’da dönemin Maarif Nâzırı Emrullah Efendi tarafından 1868’den beri görev yapmakta olan ve 31 Mart Olayları (1909) sırasında binası ve âletleri tahrip edilen Rasadhâne-i Âmire’nin müdürlüğüne atanan Fatin Gökmen, yeniden kurulması istenen gözlemevinin yeri için incelemeler yapmış ve bugünkü İcadiye Tepesi’nde, Fransız Meteoroloji Birliği aracılığıyla getirtilen ve birinci sınıf bir meteoroloji istasyonunda kullanılan âletlerle 1 Temmuz 1911 tarihinden itibâren sürekli ve düzenli bir biçimde meteorolojik unsurların ölçüm ve kayıtlarını başlatmıştır.
Fatin Gökmen, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından (1923), hükümete verdiği bir öneride, gözlemevinden ayrı bir meteoroloji teşkilâtı oluşturulmasının gerekli olduğuna değinmiş ve gözlemevinin Belçika’daki Uccle Kraliyet Gözlemevi gibi bir astronomi ve jeofizik gözlemevi olması için gerekli binaları yaptırmış ve âletleri satın aldırmıştır; böylece bugün de faaliyet hâlinde bulunan Kandilli Gözlemevi’nin temelleri atılmıştır.
Fatin Gökmen’in on beş yıllık bir çabayla Almanya’dan getirterek 1935 yılında monte ettirdiği 20 milimetrelik Zeiss marka teleskop ile ömrü boyunca topladığı matematik ve astronomi ile ilgili yazma ve basma eserlerden oluşan kitaplık, bugün de büyük bir önem taşımakta ve araştırmacılar tarafından kullanılmaktadır.
1982 yılında Kandilli Rasathanesi, Boğaziçi Üniversitesi’ne bağlanmış ve ismi Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Gözlemevi olmuştur.
3. İstanbul Üniversitesi Gözlemevi (Iuo, 1935)
1935 yılında, Alman astronom E. F. Freundlinch tarafından İstanbul Üniversitesi’nde açılmıştır. Gözlem Cihazları
İstanbul Üniversitesi Gözlemevi, 1936 tarihinde Almanya’dan getirilen teleskop sistemi ile çalışmalarına başlamıştır. Gözlem şartlarının uygun olduğu günlerde “güneş gözlemi” düzenli bir şekilde yapılmaktadır.
4. Ankara Üniversitesi Gözlemevi (Ahlatlıbel, 1963)
* Ankara Üniversitesi Gözlemevi, Prof. E. A. Kreiken tarafından 1963 yılında kurulmuş ve 26 Ağustos 1963’te NATO ve ARGE tarafından düzenlenen Yıldız Sistemlerinin Yapısı adlı uluslararası bir sempozyumla hizmete açılmıştır. Gözlemevi 1964’te bağımsız bir araştırma enstitüsü olmuştur.
Ankara’ya 18 km uzaklıkta bulunan Ahlatlıbel tepesinde kurulan gözlemevinde, iki adet 30 cm çapında Casegrain teleskopu, 15 cm çaplı Coude teleskopu, bir radyo teleskop, bir mikrometre ve iris fotometresi kullanılmaktadır.
Gözlemevinde, genellikle 30 cm’lik teleskop kullanılarak çift yıldız sistemlerinin fotoelektrik gözlemleri yapılmaktadır. Teleskopların görsel parlaklık sınırı 11 kadir civarındadır.
Gözlemevinde şu gözlemler yapılmaktaydı:
1. Değen ve değmeyen yakın çift yıldızlar
2. Algol ve RS CVn türü çift yıldızlar
3. OB-türü büyük kütleli çift yıldızlar
4. Eliptik değişenler
5. Atmosferik tutulma gösteren çift yıldız sistemleri
6. WR (Wolf-Rayet) ve WD (Beyaz Cüce) bileşenli çift yıldız sistemleri
5. Ege Üniversitesi Gözlemevi (1965)
Ege Üniversitesi Astronomi Kürsüsü kurulurken, okutulan astronomi derslerinin uygulamalarını yapmak, astronomi eğitimine yardımcı olmak, gökbilimcilere yetişme olanaklarını sağlamak, bilimsel araştırmaları yapmak, ulusal ve uluslararası gözlemevleriyle bilimsel işbirliği kurmak, halkın astronomiye merakını giderecek faaliyetlerde bulunmak amaçlarını gerçekleştirmek için bir gözlemevi kurma çabalarına girilmiş ve başlangıçta küçük bir gözlemevi kurulmuştur.
Gözlemevi için bölgenin seçimi, Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak, Doç. Dr. Recep Egemen ve yabancı uzman Dr. Fleckenstein‘dan kurulu bir komisyonca yapılmış ve en uygun yer olarak Bornova’nın güney doğusuna rastlayan Kemalpaşa dağlarının eteğinde Kurudağ Tepesi seçilmiştir.
Gözlemevi’nde ilk gözlem, Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak, Dr. Rümeysa Kızılırmak, Sezai Hazer, Ünal Akyol ve Şükrü Bozkurt‘un 22 Haziran 1965 gecesi “değişen yıldız” gözlemi olmuş ve Gözlemevi, 1967 yılında Fen Fakültesi’ne bağlı “Ege Üniversitesi Rasathanesi” adıyla tüzel kişilik kazanmıştır.
Gözlemevimizin ilk müdürlüğüne Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak atanmış, yönetim kurulu üyeliklerine de Prof. Celal Saraç ve Ord. Prof. Dr. Hans Kienle seçilmişlerdir. 1982 yılında ise gözlemevi, Fen Fakültesi’ne bağlı Ege Üniversitesi Gökbilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi şekline dönüştürülmüştür.
Araştırma Konuları
1. Soğuk Yıldızlarda Manyetik Etkinlik, Uzun Dönemli Değişimler, Fakular Yapı Araştırmaları
2. Kromosferik Aktif Tek ve Çift Yıldızların Işık ve Renk Değişimlerinin Araştırılması, Fotometrik Özelliklerinin Belirlenmesi
3. Yakın Çift Yıldızların Fotoelektrik Işıkölçümü ve Analizi
4. RS CVn Yıldızlarının Uzun Dönemli Işık Değişimleri, Işık Eğrisi Analizleri
5. İkili ve Çoklu Yıldız Sistemlerinin Dönem Analizi
6. Algol Türü Örten Çiftlerde Yığılma Disklerinin Oluşumu ve Yapısı
7. Örten Çift Yıldızlarda Eksen Dönmesi
8. Güneş’e Ait Radyo Parlamaları, Koronal Isınma, Flare Mekanizmaları
9. Güneş Modelleri
10. Yıldızların İç Yapısı
11. Güneş’in ve Gezegenlerin Oluşumu, İlkel Gezegenimsi Sistemler, Diğer Yıldızlarda Gezegen Araştırmaları
12. Yıldız Sismolojisi
13. Gamma Doradus Değişen Yıldızlarının Fotometrik Değişimleri
14. Wolf-Rayet Yıldızları
15. Genel Relativite ve Kozmoloji
16. Sarmal Gökadaların Tayfsal Analizi
6. Eyüboğlu Eğitim Kurumları Gözlemevi (1997)
İlk Eyüboğlu Gözlemevi, 1-2 Kasım 1997 tarihinde yapılan “Orta Öğretimde Temel Bilimler Sempozyumu” ile hizmete girmiş ve öğrencilerin fen ve matematik bilimlerine yeni bir bakış açısı kazanmalarını sağlamıştır. İkinci Eyüboğlu Gözlemevi ise 1999-2000 öğretim yılında Çamlıca İlköğretim Okulu’nda hizmete girmiştir.
Gözlemevinde bulunan MEADE LX200 Schmidt-Cassegrain teleskopu, hafızasında 9 milyon gök cismi bulundurmaktadır. Teleskopa bağlanan CCD kamera yardımıyla yakın ve uzak gök cisimlerinin fotoğraflarının alınması ve CCD video kamera ile görüntülerin projeksiyon aleti veya TV ekranına yansıtılması mümkündür.
Gözlemevinde yapılan gözlemler şunlardır:
1. Ekim ayındaki Ay Tutulması,
2. Venüs’ün fazları,
3. Ay, Mars, Jüpiter ve uyduları,
4. Satürn ve uyduları
7. Tübitak Ulusal Gözlemevi (TUG)
Türkiye’de bir ulusal gözlemevinin kurulması düşüncesi 1960’larda oluşmuş ve ilk önemli adım TÜBİTAK bünyesinde 1979 yılında “Uzay Bilimleri Araştırma Ünitesi” adı altında bir birimin kurulmasıyla atılmıştır. 1983 yılında bu birim, Ulusal Gözlemevi Yer Seçimi Güdümlü Projesi’ne dönüşmüş ve böylece uzun süreli bir çalışma başlamıştır.
Proje çerçevesinde ilk aşamada on yedi dağ belirlenmiş, bunlardan dördünde eş zamanlı olarak çeşitli astronomi gözlemleri yapılmış ve 1992 yılında TÜBİTAK ve DPT’nin işbirliği ile Ulusal Gözlemevi’nin kuruluş çalışmaları resmen başlamıştır.
1993 yılında 1900 metre yükseklikteki Saklıkent’ten 2550 metre yükseklikteki Bakırlıtepe’ye kadar 6.5 km’lik yol ile merkez binası ve 1995 yılında da 40 santimetrelik teleskop binasının yapımına başlanmıştır. Teleskopun montajı Ağustos 1996’da tamamlanmış ve ilk gözlem 17/18 Ocak 1997 gecesi yapılmıştır. 1998 yılı sonlarında teleskopun kalan mekanik ve optik parçalarının montajı da tamamlanmış ve bunu ince optik ayarlar izlemiştir.
TUG, TÜBİTAK Başkanlığı’na doğrudan bağlı bir “enstitü” statüsünde çalışmalarını sürdürmektedir ve yönetim merkezi, Akdeniz Üniversitesi yerleşkesindedir.
Bu Süreçte Emeği Geçen Önemli Astronomlarımız:
Fatin Gökmen
Kandilli Gözlemevi’nin kurucusu ve ilk müdürü olarak tanınan Mehmed Fatin Gökmen (1877-1955), Sultan Selim Câmii Muvakkithânesi’nde dönemin başmüneccimi Hüseyin Hilmi Efendi’nin yanında çalışırken Sâlih Zeki Bey’in dikkatini çekmiş ve onun teşvikiyle 1901 yılında yeni açılan Riyâziyyât Medresesi’ne (Matematiksel Bilimler Fakültesi) girmiştir. 1904 yılında buradan birincilikle mezun olan Fatin Gökmen, daha sonra aynı medresede astronomi ve olasılık hesabı dersleri vermiştir. Onun öğrencilerinden biri Hüsnü Hamid Dilgan’dır.
Fatin Gökmen, 1909’da Rasadhâne-i Âmire’nin müdürlüğüne atanmış, 1 Temmuz 1911 tarihinden itibâren meteorolojik unsurların ölçüm ve kayıtlarını başlatmıştır ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından (1923), bugün de faaliyet hâlinde bulunan Kandilli Gözlemevi’nin temellerini atmıştır.
Eserleri:
1. Meteoroloji Bülteni
2 1911 -1912: Kandilli Rasathanesi’nde yayınlanan ilk bültendir.
3. Türk Takvimi, İstanbul 1936.
4. Eski Hitay Takvimi, İstanbul 1936.
5. Eski Türklerde Hey’et ve Takvim, İstanbul 1937.
6. 1943 Yılında Ayın Doğuş ve Batışını Gösterir Cetvel, 1943.
7. Rubu Tahtası, Nazariyâtı ve Tersimi, İstanbul 1948.
8. 19 Haziran 1936 Küsûf-ı Küllîsi, 1948.
9. Sterneck Pandülü Nazâriyesi
10. Teodolit Âletleri Nazâriyesi
11. Sismograf Nazâriyesi
12. Uçak Hızı Tespit etme Metodu
13. Vaz’iyyât ve Vaz’iyyâta Âid Mesâil-i Umûmiyye
14. Arz
15. İnkisâr-ı Hey’i
16. Ecrâm-ı Semâviyyenin Hareketi
17. Evkât-ı Ser’iyye
18. İkinci Derece Yüzeyleri Üzerine Basite Tersimi
Tarık Gökmen
Türk Astronomi Derneği (1954) kurucularından Tarık Gökmen (1918-1985) Kandilli Rasathanesi’nin kurucusu Mehmet Fatin Gökmen’in oğludur.
1940’ta İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’ne girmiş ve 1951’de Astronomi-Matematik Bölümü’nden mezun olmuştur. 1952’de Kandilli Rasathanesi’ne asistan olarak göreve başlayan Tarık Gökmen, 1954’te doktorasını tamamlamış ve 1956’da İsviçre’ye giderek Neuchâtel Gözlemevi’nde zaman astronomisi konusunda çalışmalar yapmıştır.
Türkiye’ye döndükten sonra, Kandilli Rasathanesi’nde Zaman Bölümü’nü kuran Tarık Gökmen (1956-57), 1964’te İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Kürsüsü’nde öğretim görevlisi olarak ders vermeye başlamış ve aynı sene içinde doçent olmuştur.
1974’de Kandilli Rasathanesi’nden ayrılan Tarık Gökmen, aynı yıl İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’ne öğretim üyesi olarak atanmıştır.
Paris Pişmiş
1911 yılında İstanbul-Ortaköy’de doğan Paris Pişmiş, Fatin Hoca’dan (Fatin Gökmen) klasik astronomi dersleri almıştır. “Olgun” anlamına gelen “Pişmiş” soyadı Maliye Bakanı olan dedesine zamanın Padişahı tarafından verilmiştir.
1930-31 ders yılında Darülfünun Fen Fakültesi’nin Riyaziye Şubesi’ne kayıt olmuş ve matematik bölümünden 1933’de mezun olmuştur. Riyaziye Şubesi’nin verdiği ilk kadın mezun Paris Pişmiş’tir.
Hitler Almanyası’ndan kaçan bu profesörlerden matematik profesörü Erwin Finlay Freundlich’ten astronomi dersleri almıştır. Freundlich kendisine ‘Galaksinin Kinematiği ve Dinamiği’ adlı bir tez konusu vermiş ve bu tezle 1937’de doktorasını bitirmiştir.
Yine Freundlich, kendisine dünyanın en önemli astronomi merkezlerinden Harvard Rasathanesi’nde bir yıllık bir burs bulmuştur. Pişmiş, Harvard’da yıldızların değişkenliği ve dönemlerini belirlemek amacıyla yapılan uzun vadeli bir projede çalışmıştır (1938). Burada Pişmiş, J. H. Oort, E. Frendlich, van de Kamp gibi önemli astronomlarla tanışma fırsatını da bulmuştur.
Onun Harvard’da çalıştığı konulardan biri de, çift yıldızlardır. Bu çalışmasında, bunların birbirine yakın olduğunu, fiziki olarak bağlantılı olduğunu bulmuştur.
Paris Pişmiş, 1942’de Harvard’da modern astronomi ve astrofizik öğrencisi olan Felix Recillas ile evlenmiş ve birkaç ay sonra da Meksika’ya gitmiştir.
Pueblo’daki Ulusal Astrofizik Gözlemevi’nin kuruluş çalışmalarına da katılmış olan Pişmiş, burada galaksinin dönmesine dair bir çalışma yapmış ve 1948 yılında Guggenheim bursuyla yeniden Birleşik Devletlere gitmiştir.
1965’lerde Pişmiş’in kısaltılmışı olan “PIS” adıyla bilinen yeni yıldız kümeleri keşfetmiştir.
Tevfik Okyay Kabakçıoğlu
“Über die mehrfachen Kommensurabilitâten im System Planetoid-Jupiter-Saturn” isimli tezi ile Astronomi bilim dalında doktora yapan ilk Türk bilim adamı olan Tevfik Okyay (1910-1971) ilk öğrenimini Uşak’ta, lise öğrenimini İzmir Atatürk Lisesi’nde yaparak 1929 yılında bu liseden mezun olmuştur. Aynı yıl, Milli Eğitim Bakanlığı’nca Almanya’ya gönderilen Kabakçıoğlu, yüksek öğrenimini Maximilian Üniversitesi ile Münih Technische Hochschule’sinde yapmış ve 1934 yılında doktora sınavını vererek 1934’de Münih-Ludwig-Maximilian Üniversitesi’nden mezun olmuştur. Daha sonra Berlin Üniversitesi Potsdam Gözlemevi’nde astronomi stajı yapmış ve 1935 yılında Türkiye’ye dönmüştür.
1935’de İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Enstitüsü’ne asistan olarak giren Tevfik Okyay Kabakçıoğlu, aynı zamanda Yüksek Öğretmen Okulu’na öğretmen olarak atanmıştır. 1941 yılında da Fen Fakültesi’ne astronomi doçenti olarak atanmıştır. 1971’de İTÜ Senato üyeliğine ve Temel Bilimler Fakültesi Nümerik ve Fonksiyonel Analiz Kürsüsü’ne profesör seçilmiştir.
Eserleri
1. H. Rosenberg, Astrofizik Dersleri, Çeviren: Okyay Kabakçıoğlu, İstanbul 1946.
2. Mangold-Knopp, Yüksek Matematiğe Giriş, Çevirenler: A. Nazmi İlker, T. Okyay Kabakçıoğlu, Berki Yurtsever, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi, İstanbul 1962-1973
Abdullah Kızılırmak
Abdullah Kızılırmak (1925-1983) Ege Üniversitesi Astronomi Bölümü ve Ege Üniversitesi Gözlemevi’nin kurucusudur. 1947’de Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde matematik ve astronomi diploması almış ve 1952’de bu üniversitede asistan olarak göreve başlamıştır. 1954-1956 yıllarında Almanya’da Heidelberg Gözlemevi’nde fotoğraf ve tayf ile yıldızların parlaklıklarının belirlenmesi konusunda araştırmalar yapmıştır. 1960 yılında doçent olan Kızılırmak, Ahlatlıbel Gözlemevi’nin kuruluş çalışmalarına da katılmış ve 1963 yılında İzmir’e giderek Ege Üniversitesi Astronomi Bölümü’nü kurmuştur. 1964’te Edinburg Gözlemevi’nde, 1966’da Virginia Üniversitesi’nde ve 1973’te Bamberg Gözlemevi’nde araştırmalar yapan Kızılırmak’ın göktaşları, özel yıldızların özellikleri, Samanyolu Gökadası’nın dönmesinin diferansiyel formülleri konularında önemli araştırmaları vardır.
Eserleri
1. “Gök Dürbünleri ve Genel Özellikleri”, Gökyüzü, I, 1960, s. 24-29.
2. “Radyal Doğrultudaki Diferansiyel Galaktik Rotasyon Tesirlerinin Süratli Tekamülü Hakkında Tablolar”, Comm. Fac. Scie. Uni. Ankara, 12, 1962, s. 23-28.
3. Gök Atlası, İzmir 1963.
4. A-Yıldızları ve Cepheidlerde V2 Bileşenleri, İzmir 1963.
5. İzmir’de Evrene Açılan Pencere, Ege Üniversitesi Astronomi Rasathanesi, İzmir 1963.
6. Güneş Civarındaki Dasorpsiyonun Tayinine Ait Bir Metodun Kullanılması Hakkında, İzmir
7. Astronomi Dersleri, 3 Cilt, İzmir 1964-1970. I. Cilt: Küresel Astronomi ve Gök Mekaniği, İzmir 1964; II. Cilt: Güneş Sistemi, İzmir 1966; III. Cilt: Astrofiziğe Giriş, İzmir 1970.
8. Üç Renk Fotometrisi ve Getirdiği Yenilikler, İzmir 1965.
9. “Amerika’nın Rasathaneleri”, Fen Dergisi, 4, 1968, s. 13-17
10. “Gezegenler Dizgesi”, Fen Dergisi, 4, 1968, s. 357-361.
11. “Gök Atlası Üzerine”, Fen Dergisi, 5, 1969, s. 335-336.
12. Gökbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara 1969.
13. Fotoelektrik Gözlem Tekniği ve Zenit İndirgenmesi, Mehmet Kurutaç ile birlikte, İzmir 1969.
14. Kayakent Demirli Göktaşı, İzmir 1969.
15. “On İki Burç”, Fen Dergisi, 5, 1969, s. 33-36.
16. “Bir Kuyruklu Yıldız Geliyor”, Fen Dergisi, 6, 1970, s. 3-5.
17. Analysis of Periods of Some Eclipsing Variables, İzmir 1971.
18. Gökbilim Dersleri, İzmir 1971.
Nüzhet Toydemir Gökdoğan
1910’da İstanbul’da doğan Nüzhet Gökdoğan, 1928 yılında bir devlet bursu kazanarak Matematik-Fizik lisansı yapmak üzere Fransa’ya gönderilmiştir. 1932 yılında Lyon Üniversitesi’nde matematik lisansını tamamlamış 1933-1934 ders yılında da Paris Üniversitesi’nde “Diplöme D’etudes Superieures” sertifikasını alarak ve Paris Gözlemevi’nde staj görmüştür.
Nüzhet Gökdoğan, 1933 Üniversite Reformu ile birlikte 1934 tarihinde, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde kurulan Astronomi Enstitüsü’nde ilk Türk doçenti olarak tayin edilmiş ve 1937 yılında kürsü profesörü Ord. Prof. Dr. F. Freundlich’in yanında doktora tezini hazırlayarak Fen Doktoru ünvanını almıştır. 1936-1946 yılları arasında ise İstanbul Teknik Üniversitesi’nde Matematik Doçenti olarak ek görev yapmıştır.
Prof. Dr. N. Gökdoğan Türkiye’de, Üniversitelerimizde ilk kadın senatör ve ilk kadın dekan olmak şerefine de ulaşmış ve senatörlük görevini uzun yıllar sürdürmüştür. 1958 yılında Astronomi Kürsüsü’nü yönetmeye başlayan Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan 22 yıl kürsü ve bölüm başkanlığı görevini yürütmüştür. Ayrıca, 1954 yılında kurulan Türk Astronomi Derneği’nin kurucularından olan Prof. Dr. N. Gökdoğan 20 yıl kadar bu derneğin başkanlık görevini de yürütmüştür.
Eserleri
1. Astronomi, İstanbul 1940.
2. Smart, William Marshall, Kürevî Astronomi, Ders kitabı, Çeviren: Nüzhet Gökdoğan, 1940.
3. Aubert, P. ve G. Papelier, Liseler İçin Cebir Temrinleri, Çeviren: Nüzhet Gökdoğan, 1943.
4. Mosnat, E., Analitik Geometri Problemleri, Çeviren: Nüzhet Gökdoğan, 1944.
5. W. Gleisberg, Astronomi Ders Kitabı, Çeviren: Nüzhet Gökdoğan, İstanbul 1951.
6. “Astronominin İnkişafı”, Gökyüzü, 2, 1961, s. 1-15.
7. Spektroskopiye Giriş, İstanbul 1978.
Edibe Ballı
1936 yılında İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik-Astronomi Bölümü’ne Yüksek Öğretmen Okulu öğrencisi olarak kaydolmuş ve 1940 yılında Fakülte’den mezun olmuştur. İlk görevi Samsun Lisesi matematik stajyerliği olan Edibe Ballı 1941 yılında Prof. Gleissberg’in isteği ile Fakülte’ye asistan olarak alınmış ve 1949’da doktorasını, 1951’de doçentliğini tamamlayarak 1952’de Eylemli Doçentliğe tayin edilmiştir. Ballı, 1955’te İtalya’da Floransa ve Capri Gözlemevlerinde Güneş ile ilgili araştırmalarda bulunmuş ve 1963 tarihinde de profesör olmuştur.
Eserleri
1. 1959 Güneş Leke Rasatları, İstanbul 1961.
2. “Neptün’ün Keşfi”, Gökyüzü, 2, 1961, s. 27-31.
3. “1961 Güneş Leke Rasatları”, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, 28, 1963, s. 5361.
4. “Observations des Taches Solaries en 1963”, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası,
29, 1964, s. 115-120.
5. “Güneş Leke Rasatları”, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, 32, 1967, s. 65-75.
6. “Observation et Statistique des Taches Solaries en 1968”, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, 35, 1970, s. 119-137.
7. “Observation et Statistique des Taches Solaries en 1970”, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, 42-43, 1977, s. 191-209.
8. Genel astronomi: Çözümlü problemler, Edibe Ballı, Salih Karaali, İstanbul: İstanbul Ünv. Fen Fak., 1982
Kaynak ve ileri okuma için: Prof. Dr. Yavuz Unat https://www.academia.edu/6280754/Cumhuriyet_D%C3%B6nemi_nde_Astronomi_%C3%87al%C4%B1smalar%C4%B1
